Praca wychowawcza, przygotowanie chłopców do opuszczenia placówki, przygotowanie właściwego indywidualnego programu usamodzielnienia, opracowanie ścieżki kariery zawodowej to procesy, które rozpoczyna się już w okresie adaptacyjnym. Usamodzielnienie wychowanka to ostatni etap jego pobytu w placówce. Wieloaspektowe problemy w procesie usamodzielnienia wymagają sformułowania ogólnych zaleceń do programu kompetencji osobowych wychowanków:

• biorąc pod uwagę fakt, że wychowankowie doświadczają trudności w funkcjonowaniu jako osoby dorosłe, wskazane jest, aby program doskonalenia kompetencji ukierunkowany był na usprawnianie funkcjonowania psychospołecznego zarówno w aspekcie indywidualnym, jak i społecznym;

• ponieważ znaczna część wychowanków ma trudności z określeniem sensu swojego życia oraz z formułowaniem celów życiowych, wskazane jest aby program zawierał działania ukierunkowujące na stawianie sobie pytań egzystencjalnych;

• uwzględniając fakt, że zdecydowaną większość wychowanków charakteryzuje postawa bierności i braku motywacji, wskazane jest, aby program zawierał działania aktywizujące i motywujące;

• ponieważ wychowankowie nie radzą sobie w standardowych sytuacjach zadaniowych wynikających z nauki i edukacji, wskazane jest aby program obejmował charakterystykę i zadania społeczne wynikające z roli ucznia;

• z uwagi na fakt, że większość wychowanków dokonuje przypadkowych wyborów szkoły, a potem zawodu zalecana jest diagnoza ich zainteresowań, zdolności i umiejętności, tak aby wybór szkoły i zawodu był zgodny z ich zasobami, a w przyszłości zapewniał satysfakcję i poczucie spełnienia;

• ponieważ wychowankowie wykazują niski poziom kompetencji społecznych zalecane jest, aby w programie doskonalenia kompetencji osobowych znalazł się trening umiejętności społecznych.

Próba zdefiniowania pojęcia „usamodzielnienie” wskazuje na jego wieloznaczność. Można je ujmować w kategoriach formalnych, wyznaczonych przede wszystkim zapisami Ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. 2011 nr 149, poz. 887, z późn. zm.). Usamodzielnienie jest również elementem procesu wychowawczego, który służy przygotowaniu dziecka do wejścia w dorosłość. Oczywiste wydaje się, że proces usamodzielnienia nie może ograniczać się jedynie do relatywnie wąskich, związanych z faktem pełnoletniości, określonych ustawowo ram czasowych, ale musi być wpisany w program pracy z wychowankiem już od samego początku jego pobytu w placówce.

Podstawowym celem procesu usamodzielnienia jest integracja wychowanków ze środowiskiem i przygotowanie do samodzielnego życia. Wychowanek powinien być aktywnym podmiotem tego procesu. Zgodnie z założeniami Ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej celem usamodzielniania podopiecznych jest przygotowanie ich do pełnienia różnych samodzielnych ról społecznych, najlepiej w naturalnym środowisku, z którego pochodzą, a jeśli nawet poza nim to w ścisłej relacji do niego, z odbudowanymi więziami społecznymi, pozwalającymi na uzyskanie w nim oparcia społecznego.

Przygotowanie wychowanków do samodzielnego życia powinno rozpoczynać się od chwili przybycia dziecka do placówki. Proces ten powinien przejawiać się w wykonywaniu przez wychowanków samodzielnych zadań, za które mogliby być nagradzani, wskazywaniu na wzory samodzielności u innych osób, dostarczaniu przykładów skutecznego, samodzielnego rozwiązywania różnych problemów życiowych oraz stwarzaniu okazji do doświadczania samodzielności i niezależności. Oczywiście musi to być proces ciągły, dobrze zaplanowany oraz zrozumiały i akceptowany przez wychowanka.

Analiza specyficznych, niepokojących zachowań wychowanków wskazuje na fakt, iż ich zachowania są nieadekwatne do wieku i etapu rozwojowego. Szczególnie niepokojące jest także to, że owa nieadekwatność dotyczy nie jednego, ale wielu aspektów funkcjonowania. Tym samym obawy budzi fakt, czy młodzi ludzie, opuszczający placówki socjalizacyjne, poradzą sobie z samodzielnym życiem. Dlatego najważniejszym zadaniem realizowanym w placówkach socjalizacyjnych powinno być przygotowanie i prowadzenie wszechstronnego przygotowania wychowanków do samodzielności, rozumianej bardzo szeroko jako zdolność do tworzenia i realizowania własnej wizji życia, w wielu wypadkach zdecydowanie odmiennej od wzorców rodziny pochodzenia. Budowanie takiej wizji oraz kształtowanie motywacji do działania należy uznać za podstawowy cel procesów wychowawczych skierowanych na wspieranie wychowanka w procesie usamodzielniania się.

            Każda zmiana w życiu młodego człowieka przynosi ze sobą różnorodne przeżycia, czasami radosne, lecz niekiedy bolesne i trudne. Takim ważnym momentem, całkowicie zmieniającym dotychczasowe życie młodego człowieka jest niewątpliwie pobyt w placówce typu MOW, a co za tym idzie, to zmiana szkoły i zamieszkanie w internacie. Z dnia na dzień kierowani przez Sąd do nas chłopcy, muszą zmienić dotychczasowe miejsce pobytu
i zamieszkać w zupełnie nowym, nieznanym środowisku. Wiąże się to ze zmianą dotychczasowego trybu życia, przyzwyczajeń, obowiązków i rygorów oraz z koniecznością podporządkowania się nowym regułom. Niejednokrotnie powoduje to poczucie zagubienia i osamotnienia. To jak ów młody człowiek zapamięta swoje pierwsze dni pobytu w ośrodku, będzie rzutować na postępy w jego adaptacji.

Program „Już się nie boję” przedstawiał krok po kroku postepowanie w ramach przygotowania wychowanka do programu usamodzielnienia i opuszczenia placówki. Zakładał szereg działań i procedur. Aby uzyskać złożone cele prowadzone były rozmowy indywidualne, systematyczne spotkania grupowe. Z rozmów indywidualnych i grupowych były prowadzona dokumentacja. Najczęstszym sposobem diagnozowania trudności była zwyczajna obserwacja wychowanków i wspólne z nimi przebywanie, bliższe poznanie wychowanków w sytuacji wykonywania przez nich prac i zadań, wykazywania aktywności lub bierności, w sposobach nawiązywania kontaktów z rówieśnikami i dorosłymi, reagowania na prośby i polecenia wychowawców, a także na krytykę, prezentowane i ukształtowane postawy i zachowania wobec kolegów, przestrzeganie zasad gier i współzawodnictwa, reagowania na przegraną, sposoby radzenie sobie w sytuacjach stresu, napięcia i konfliktów społecznych, stosunek do sprzętu znajdującego się w posiadaniu grupy, w czasie spożywania posiłków, w sytuacjach wymagających wyciszenia w kaplicy, w czasie wolnym oraz poprzez utrzymywania porządku w sypialni i innych pomieszczeniach. Program zakładał określenie predyspozycji zawodowych, cech charakteru, etapu socjalizacji. Kompleksowa obserwacja wychowanka od momentu przyjścia do placówki pozwoliła przygotować pełny obraz przygotowania wychowanka do usamodzielnienia się, zaobserwowania braków w poszczególnych sferach i nadrabianie ich. Pomimo, iż formalny proces usamodzielnienia jest realizowany w placówce od wielu lat, to brakowało rozwiązań, które przygotowały by młodego człowieka do wejścia w dorosłość (m. in. umiejętności właściwej komunikacji z ludźmi, poruszania się po rynku pracy i instytucjach, świadomy wybór ścieżki kariery zawodowej).

Tomasz Sak